19 Mayıs 2004 yılında Devlet Başkanı İlham Aliyev’in Brüksel’de NATO Genel Sekreteri Yaap de Hoop Sxeffer’le toplantısı sırasında Azerbaycan’ın hazırladığı Bireysel Ortaklık üzere Faaliyyet Planının (İPAP – Bireysel Partnership Action Plan) sunum belgesini kendisine takdim ederek, bu planın Azerbaycan’la NATO arasında işbirliğinin daha da yakınlaşmasına yardımcı olacağını bildirdi. Bundan sonra cumhuriyetimiz Kuzey Atlantik Paktı ile işbirliğini bu proje temelinde devem ettirecek. Azerbaycan’ın Silahlı Kuvvetlerinin iyileştirilmesi, NATO standartlarının uygulanması, güvence ve donanım sisteminin, lojistik üssün modernleştirilmesi ve diğer alanlarda köklü reformlar yapılacaktır. Bu ise Azerbaycan-NATO işbirliğinde yeni aşamanın başlangıcı olarak değerlendirilebilir. “Bireysel Ortaklık üzere Faaliyyet Planı”nın uygulanması Azerbaycan’ın NATO’ya kabul edilmesinde önemli rolü olacaktır. Aynı yıl 4 Kasım’da ise NATO Genel Sekreteri Yaap de Hoop Sxefferin Azerbaycan’a ziyareti işbirliğinin daha da genişletilmesi yönünde atılan sonraki adım oldu.
Bireysel Ortaklık üzere Faaliyet Planı (İPAP) devletlerin reform ihtiyaçlarını gidermek amacıyla oluşturulan yeni ikili mekanizmadır. İttifak savunma, politika ve kurum reformları alanında önemli reformlar yapmak isteyen ortak devletlere kendi danışmanlık ve yardımını önermektedir.
Azerbaycan’ın NATO ile İPAP belgesi esas itibariyle 4 alanda (siyasi konular ve genel güvenlik sorunları, askeri, güvenlik ve savunma alanındaki sorunlar, çevre, bilim sorunları ve toplumsal konular, bilgi değişimi ve idari konular) olan sorunları kapsamaktadır.
İPAP BİO çerçevesinde işbirliğinin üçüncü seviyesi olarak görülüyor. Ayrıca İPAP NATO’nun 2002 yılının Kasım ayında Prag’da yapılan Zirvesi’nde ortak devletler için açık ilan edilmiştir. Belgeyi ilk olarak 29 Ekim 2004 yılında Gürcistan imzalamışdır. İPAP ortak devletlerin güvenlik sektörünün entegrasyon yönünde somut önlemleri yansıtıyor. Plan, aynı zamanda NATO müttefik devletlerinin ortak ülkelere yardım edebileceği alanları, eğitim ve öğretim imkanlarının arttırılması yollarını belirler.
İPAP-da NATO’ya üye olmaya çalışan ve teşkilatla işbirliği yapan devletlerin silahlı Kuvvetleri’nde yapılacak reformların içeriği, bu yönde gerekli ilişkilerin ve planlaştırmanın hazırlanması ve tüm bunlar için en optimal bütçe seçeneğinin seçilmesi yer almaktadır.
Azerbaycan’ın “Barış İçin Ortaklık” programına katılması ve “Bireysel Ortaklık üzere Faaliyyet Planı”nı imzalaması sonucunda NATO ülkeleri ile siyasi, askeri, kültürel, insani ilişkilerinin geliştirilmesi için geniş olanaklar açılmıştır. Bir ortak olarak, Azerbaycan Kuzey Atlantik İttifakı’nın temel amacına, tüm Avrupa-Atlantik bölgesinde barışın ve istikrarın güçlendirilmesini kendi bağlılığını gösteriyor.
NATO ile yaratılmış hukuki ilişki bu uluslararası örgüte üye olan ülkelerde gelecekte Azerbaycan ordusu için subay kadrolarının hazırlanması, NATO İttifakı’nın yaptığı barış etkinliklerinde ve askeri tatbikatlarda ordu birliklerimizin katılımı, ulusal ordu kuruculuğuna bloğun olanaklarının kullanılmasına olanak sağlıyor.
28 Nisanda 2005’te Brüksel’de “NATO + Azerbaycan” biçiminde yapılan görüşmede taraflar Azerbaycan’ın NATO ile İPAP planının maddeleri tartışarak doğruladılar. 2 Ekim 2005 yılında Letonyanın başkenti Riga’da Güney Kafkasya devletlerini destekleyen ülkelerin işbirliğinin koordinasyonu üzere konferans (South Caucasus Clearing House Conference) yapılmıştır. Konferans katılımcıları İPAP planının uygulanması üzere Azerbaycan’a yardım yapılması konusunda anlaşmaya vardılar.
18-19 Ekim 2005 yılında NATO Genel Sekreteri’nin Güney Kafkasya ve Orta Asya Özel Temsilcisi Robert Simmonsun Azerbaycan’a ziyareti sırasında İPAP-ın yerine getirilmesi açısından 6 aylık sürec değerlendirilerek makul görülmüştür. Bu arada, değerlendirme her 6 ayda bir yapılır. 2007 yılı Mart ayında Türkiye’yi ziyareti eden R. Simmons İPAP-ın birinci aşamasının sona erdiğini ve yakında yeni İPAP-ın imzalanacağını açıkladı.
Bu ziyaretler açıkca Azerbaycan’ın NATO ile İPAP çerçevesinde işbirliğinin gelişmesinin sonucudur. Azerbaycan genel olarak Avrupa-Atlantik kurumlarla işbirliğinin geliştirilmesine çok ciddi ve pratik şekilde yanaşdığından ikili işbirliği ve ortak etkinliğin geliştirilmesi ülkemiz, aynı zamanda bütünüyle bölge için çok büyük önem arz etmektdir. Halihazırda Azerbaycan gerek “Barış İçin Ortaklık” programı, gerekse İPAP kapsamında bu işbirliğini başarıyla geliştiriyor. Bu faaliyet İPAP çerçevesinde yansıyan değere uygundur. Çünkü İPAP-da da gösterildiği üzere, Azerbaycan’ın NATO ile ortaklık ve işbirliği ilişkileri sağlam niteliktedir.
Azerbaycan’la NATO arasında işbirliği sadece PFP ve İPAP-dan ibaret değil. NATO ile Bireysel Ortaklık Planı (İPAP) çerçevesinde her yıl Azerbaycan Silahlı Kuvvetlerinin 1000’e kadar temsilcisi 300’e yakın NATO etkinliğinde yer almaktadırlar, ayrıca NATO’nun Brüksel’deki başkarargahında, Monsdakı (Belçika) ortaklığın koordinasyon grubunda, Neapoldakı (İtalya) bölgesel ve Norfolkdakı (ABD) stratejik komutada hizmet etmektedirler. Ayrıca, Azerbaycan Savunma Kurumlarının Kurulması üzere ortaklığın Faaliyyet Planı (PAP DİB) programı çerçevesinde de NATO ile işbirliği yapılmaktadır.
Devlet Başkanı İlham Aliyev’in Belçika Krallığı ziyareti Azerbaycan-NATO ilişkilerinin yeni aşaması olarak değerlendirilmelidir. Öyle ki, 8 Kasım 2006 yılında Brüksel’de NATO karargahında bu askeri-siyasi kurumun Genel Sekreteri Yaap de Hoop Sxeffer ile görüşen Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev adı geçen uluslararası örgütle işbirliğinin başarıyla geliştiğini söyleyerek “Bireysel Ortaklık üzere Faaliyet Programı” çerçevesinde gerçekleştirilen etkinliklerin bunun örneği olduğunu kaydetti ve bu ilişkilerin bundan sonra da büyüyeceyine emin olduğunu bildirdi.
NATO ile işbirliğinin genişletilmesi açısından Devlet Başkanı İlham Aliyev’in Brüksel’e çok büyük önem taşıyan ziyareti sırasında yaptığı görüşmeler, katıldığı müzakereler Azerbaycan’ın bu uluslararası örgüte entegrasyonuna yeni ivme verecektir. Ayrıca, devlet başkanı İlham Aliyev’in Belçika Krallığı’na son yolculuğu Avrupa-Atlantik yapılarına, özellikle NATO’ya entegrasyonun Azerbaycan dış politikasının temel yönlerinden birisi olduğunu bir daha kanıtladı.
8-29 Kasım 2006 tarihleri arasinda 26 ülkenin devlet ve hükümet başkanlarının katılımıyla NATO’nun Riga’da yapılan zirve toplantısının yekûnu olarak kabul edilmiş 46 maddeden oluşan kommunikenin 43. fıkrasında teşkilat üyesi ülkelerin Güney Kafkasya’daki anlaşmazlıkların halen çözümlenmemesinden rahatsızlığı ifade edilmiştir. NATO zirve toplantısının kapanış deklarasyonunda Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünün, egemenliğinin desteklenmesi ülkemizin bölgede ve uluslararası alanda kazandığı başarıların sonucu olarak değerlendirilmelidir. Ayrıca, Azerbaycan için önem arz eden bu deklarasyonun kabul edilmesi, hem de teşkilatın Güney Kafkasya bölgesine ilgisinin arttığını göstermektedir. Şu anda Azerbaycan’ın Kuzey Atlantik İttifakı ile “Bireysel ortaklığın Faaliyet Programı” çerçevesinde işbirliği yapması ve teşkilata üye olan devletlerin ülkemize özel önem vermesi bunun açık delildir. Tam da karşılıklı işbirliğinin gelişmesi sonucunda NATO bölgede barışın ve istikrarın sağlanması ilgili çabalarını sürdürüyor.
NATO-Azerbaycan ilişkilerinin geliştirilmesi bağımsız devletimizin uluslararası ortamdaki konumlarının daha da güçlenmesine zemin yaratmaktadır. Bu açıdan NATO’nun Bükreş Zirvesi bizim için büyük önem arz etmektedir. Öyle ki, 2-4 Nisan 2008 tarihleri arasında NATO’nun Bükreş’te yapılan zirve toplantısında bölgesel çatışmalar özel müzakereler konusu oldu. Zirve toplantısının Sonuç Bildirisi’nin 43. maddesinde topraklarında “dondurulmuş ihtilaflar” olan dört post-sovyet cumhuriyetinin bağımsızlığı, egemenliği ve toprak bütünlüğünün desteklenmesi ve bu anlaşmazlıkların bu ilkeler temelinde çözülmesinin tavsiye edilmesi bugün Azerbaycan için oldukça önem arz etmektedir.
Ayrıca, NATO’nun 60. yıldönümü ile alakadar olarak 3-4 Nisan 2009 yılında Kil ve Strasbourg’da yapılan son zirve toplantısında kabul edilmiş Bildirinin munakaşalarla ilgili 58. fıkrasında örgütün Güney Kafkasya ve Moldova bölgelerindeki anlaşmazlıkların olmasından ciddi şekilde rahatsızolduğunu bildirmesinin yanısıra, Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünün desteklendiği de yerbuldu
19-20 Kasım 2010 tarihinde Lizbon’da düzenlenen zirve toplantısında kabul edilen Nihai Bildirinin 35. maddesinde de NATO Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü, bağımsızlığı ve egemenliğini tanıdığını teyit etmekle birlikte, belgede teşkilatın Güney Kafkasya ve Moldova’dakı anlaşmazlıkların halen devam etmesinden rahatsız olduğu belirtildi ve tüm taraflara bu konularda siyasi irade göstererek, bu sorunları barışçı yollarla çözümlemeye, halihazırda devam etmekte olan görüşmelere saygıyla yanaşmaya, tüm taraflar bölgesel istikrarı ve güvenliği boza bilecek adımlardan kaçınmaya çağırılmıştır.(2)
Azerbaycan NATO ile işbirliğini hem de cumhuriyetimizin dış politika stratejisinin bir kaç temel unsuru açısından değerlendirilmelidir. Birincisi, genç Azerbaycan devleti kendi dış politikasında uluslararası örgütlerle işbirliğine özel önem vermektedir. İkincisi, Azerbaycan uluslararası örgütlerin üyesi olan tüm dünya devletleri ile işbirliğine önem vermektedir ve çok taraflı diplomasi politikası yürütmektedir. Üçüncüsü, Azerbaycan’ın savaş durumunda olması onu bütün vasıta ve yollarla uluslararası ortamla temas.ta olmaya ve onu bağımsızlık sorunlarının çözümüne daha çok teşvik etmeye sevk etmektedir.
Bugün NATO ile ilişkilerin genişletilmesi ve derinleştirilmesi Azerbaycan’ın dünya birliğine entegre olunması ve kendi çıkarlarını doğrudan temsil etmesi açısından özel önem arz ettiğinden bu alanda faaliyet bağımsız Azerbaycan devletinin dış politikasının öncelikli yönlerinden birini oluşturmaktadır.
__________________
1 “Azerbaycan”, 21 Mayıs 2004.
1 Sümerinli C. İreli, NATO-ya doğru. Bakı, 2007, s. 37.
1 Yine orada, s. 38.
1 “Ayna”, 29 Nisan 2006.
1 “Azerbaycan”, 12 Kasım 2006.
1 “Halk gazetesi”, 1 Aralık 2006.
1 “Halk gazetesi”, 10 Nisan 2007.
1 “Halk gazetesi”, 07 Nisan 2009.
2 Lizbon konferansı, 2010.
